Hamiyet Ne Demek Osmanlıca? Romantize Etmeyi Bırakalım, Kelimenin Hesabını Verelim!
Kusura bakmayın ama “Osmanlıca” denince her kelimeye büyülü bir anlam yükleme alışkanlığımız var. “Hamiyet” de o kelimelerden biri: kimine göre salt asalet, kimine göre sınırsız vatan sevgisi… Oysa bir sözcük, tarih boyunca üstüne yapışan tüm katmanlarıyla anlaşılır. Hadi nostalji sisini dağıtalım; arşivlerin, sözlüklerin ve gerçek kullanımın izinde “hamiyet”in hakkını verelim.
Etimoloji ve Yazım: Bir Kök, Çok Katman
“Hamiyet”in kökü Arapça ح م ي (Ḥ-M-Y). Bu kökten türeyen ḥamiyya/ḥamiyyah “gayret, hararet, koruma içgüdüsü, izzet-i nefs” gibi anlamlar taşır. Osmanlıca yazımı حمیّت (hami(y)yet) şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde kelimenin çevresinde bir aile oluşur:
– hamiyetsiz: onursuz, vefasız
– hamiyetperver (حمیتپرور): “hamiyeti besleyen/seven” → yardımsever, vatansever
– hamiyet-i millîye: ulusal onur/vatanseverlik
– hamiyet-i nisvân: kadınların namusu/itibarı (tarihsel bağlamda toplumsal kontrol aracı)
Kısacası “hamiyet”, tek bir parıltılı cevher değil; bağlama göre parıldayan bir çok-yüzlüdür.
Semantik Harita: Onurdan Yardıma, Yardımdan Siyasete
1) Onur/izzet-i nefs (şahsi katman):
Metinlerde “hamiyet” çoğu kez bireyin şerefini koruma güdüsünü anlatır. “Hamiyeti incinen”, “hamiyeti galeyana gelen” gibi kalıplar, kişinin haksızlığa karşı içsel ateşini tarif eder. Bu ateş, kökün “ısınmak/hararet” çağrışımıyla birebir örtüşür.
2) Yardımseverlik/iyilikseverlik (sosyal katman):
Geç Osmanlı basınında “iâne kampanyaları” ve hayır işlerinde “hamiyet sahipleri” ifadesi sık görülür. Buradaki hamiyet, toplumsal sorumluluk ve “el uzatma”yı öne çıkarır; bugünkü “hayırseverlik/yararlı yurttaşlık” ile örtüşür.
3) Vatanperverlik (kolektif katman):
Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e uzanan dönemde “hamiyet-i millîye” tamlaması, modern devlet-ulus söyleminin anahtarlarından olur. Burada hamiyet, “ülkeye sadakat ve fedakârlık” anlamına kayar. Fakat dikkat: bu kullanım, romantik bir duygu değil, çoğu zaman siyasi mobilizasyon aracıdır.
Problemli Alanlar: Ahlak Polisi, Milliyetçilik ve Cinsiyet
Ahlakî denetimin dili:
“Hamiyet-i nisvân” gibi kalıplar, kadınların kamusal görünürlüğünü “namus/itibar” üzerinden düzenleyen bir söyleme hizmet eder. “Hamiyet” bu bağlamda, bireysel onurdan çok toplumsal gözetim aracına dönüşür. Bugünden bakınca, kelimenin bu yüzünde ataerkil bir kontrol mantığı açıkça görülür.
Sınır çizme aracı:
“Hamiyetperver” ile “hamiyetsiz” arasında kurulan karşıtlık, toplumu “bizimkiler ve ötekiler” diye ayırmanın kolay yoludur. Kelimenin moral yüksekliğine sığınarak farklı yaşam tarzlarını veya siyasal tavırları damgalamak, tarih boyunca sık başvurulan bir taktiktir. Yani “hamiyet”, bazen iyilik çağrısından çok sadakat testine dönüşür.
Siyasî romantizm tuzağı:
Bugün “hamiyet”i yalnızca “kaybolmuş asalet” nostaljisiyle anmak, geçmiş söylemlerin araçsallığını görmezden gelir. Evet, kelime hayırseverliği ve onuru da çağırır; ama aynı zamanda milliyetçi retoriğin yakıtı ve ahlakçı baskının meşrulaştırıcısı olabildi.
Modern Türkçede Karşılıkları: Neyi, Nasıl Kullanmalı?
Cumhuriyet dönemiyle birlikte semantik alan parçalanır:
– onur/şeref/itibar → bireysel eksen
– yardımseverlik/iyilikseverlik → sosyal eksen
– vatanseverlik → siyasal/kolektif eksen
Bugün “hamiyet” deseniz, karşınızdaki her üç katmanı da duyabilir; bu da iletişimde belirsizlik üretir. Akademik bir metinde netlik istersiniz: “onur” mu demek istiyorsunuz, “hayırseverlik” mi, “vatanseverlik” mi? Netleşmeden “hamiyet”e yaslanmak, tartışmayı sisli kalıplarla yürütmektir.
Eleştirel Değerlendirme: Nostalji Yerine Okuryazarlık
Osmanlıca bir kelimeyi “yüce” ilan etmek kolaydır; zor olan, onu bağlam içinde okumaktır. “Hamiyet”i romantize etmek, hayırseverliğin güzel çağrısını korur; ama aynı zamanda kelimenin dışlayıcı ve denetleyici kullanım geçmişini görünmez kılar. Dil okuryazarlığı, sözcüğün hem parlak hem de karanlık yüzlerine aynı anda bakabilmektir.
Provokatif bir soru: “Hamiyet” diyerek hangi değeri savunuyoruz ve kimi hariç bırakıyoruz? Bir başkası: Bugünün çoğulcu toplumunda, onuru korumanın dili “hamiyet” gibi yoğun yüklü bir kelime mi olmalı, yoksa daha açık ve ölçülebilir kavramlara mı ihtiyacımız var?
Örneklerle Kısa Rehber: Nerede, Hangi Anlam?
– “Hamiyeti zedelenen” → kişisel onur vurgusu
– “Hamiyet sahipleri bağışa koştu” → yardımseverlik vurgusu
– “Hamiyet-i millîye” → siyasal/vatanperverlik vurgusu
– “Hamiyetsiz” → ahlakî yargı/itibarsızlaştırma
Bu harita, kelimenin anlam sürçmelerini en aza indirir; tartışmayı hem adil hem keskin kılar.
Son Söz: Kelimeler Masum Değildir
“Hamiyet”, tek cümlelik bir sözlük karşılığından fazlasıdır. Onur çağırır, yardımseverlik örgütler, vatan sevgisi talep eder; fakat aynı zamanda dışlayabilir, denetleyebilir, siyasallaşabilir. Bu yüzden mesele “kelimeyi sevmek” değil, onunla ne yaptığımızı bilmektir.
Sizce “hamiyet”i bugünkü dilimizde canlı tutmalı mıyız, yoksa anlamlarını ayrıştırıp daha şeffaf kavramlara mı yaslanmalıyız? “Hamiyetsiz” gibi damgalayıcı kullanımlar toplumsal barışa zarar verir mi? Yorumlarda buluşalım; kelimelerin gücünü birlikte tartalım.